بررسی روند بازار محصولات فولادی کشور نشان می‌دهد که نسبت صادرات به تولید این محصول طی سال‌های گذشته کاهش یافته است. برخی کارشناسان معتقدند که افت صادرات به دلیل افزایش عرضه در بازارهای داخلی و رشد مصرف یا تقاضای انبارسازی برای آینده بوده است. ایران در جایگاه دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد دنیا قرار گرفته است، به طوری‌که در سال ۱۳۹۸ بیش از ۲۷ میلیون تن فولاد تولید کرده و پیش‌بینی می شود این میزان در سال ۱۳۹۹ به بیش از ۳۰ میلیون تن خواهد رسید.
براساس چشم‌انداز افق ۱۴۰۴، ظرفیت تولید فولاد کشور باید به ۵۵ میلیون تن برسد. از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ تولید فولاد خام در ایران به‌طور متوسط سالانه با رشد ۹ درصدی همراه بوده است و با فعال شدن ظرفیت‌های مختلف زنجیره فولاد کشور، علاوه بر تامین نیاز داخلی، امکان صادرات محصولات زنجیره فولاد به سایر کشورها نیز فراهم شده است. طبق آمارها در سال ۱۳۹۸ کل صادرات زنجیره فولاد از نظر وزنی ۲۵ میلیون تن و از نظر ارزشی ۹/ ۴ میلیارد دلار بوده است. زنجیره فولاد حدود ۱۲ درصد صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. همچنین عمده صادرات سنگ‌آهن، کنسانتره و گندله به مقصد چین و عمده صادرات فولاد و محصولات فولادی به کشورهای جنوب شرق آسیا، عراق و افغانستان انجام شده است. با این حال آن‌طور که آمارهای انجمن فولاد کشور نشان می‌دهد، روند صادرات محصولات فولادی کشور رو به کاهش رفته است.
این آمارها در سه رده محصول نهایی (مقاطع مسطح و طویل)، محصول میانی (اسلب و بیلت و بلوم) و ابتدایی (آهن اسفنجی) طبقه‌بندی شده‌اند. بیلت، بلوم و اسلب و شمش کالاهای فولادی نیمه ساخته (فرآورده‌های میانی نورد فولاد) محسوب می‌شوند که برای تبدیل شدن به محصول نهایی باید یک یا چند مرحله دیگر فرآوری شوند. تفاوت این محصولات در ابعاد و شکل سطح مقطع آنهاست. آهن اسفنجی هم عنصری با عیار بالا برای ساخت آهن و فولاد است که از بازیافت کانی آهن طبیعی یا فرآوری شده بدون رسیدن به دمای ذوب، به دست می‌آید. در این روش گندله سنگ‌آهن که دارای عیار ۶۷ درصد است، احیا شده و حاصل آن آهن اسفنجی (گندله متخلخل) است. آهن اسفنجی پس از ذوب و احیا در فولادسازی، در فرآیند ریخته‌گری به شکل محصولات مورد نیاز در می‌آید و به سه شکل اسلب (تختال)، بیلت (شمش) و میلگرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. امروزه در حدود ۵ درصد از فولاد جهان از آهن اسفنجی تولید می‌شود و این روند رو به افزایش است.
دامنه افت زنجیره
در این گزارش برای پرهیز از پیچیده کردن موضوع تلاش می‌شود تا حد امکان این سه طبقه را در یک کلیت بیان کنیم تا بتوانیم عملیاتی ساده‌تر برای مقایسه سال‌های اخیر به‌دست دهیم، اما لازم است گفته شود که این روش هرقدر برای صادرات مساله‌ای ایجاد نمی‌کند در حوزه تولید قابل اتکا نخواهد بود چون در بخش‌های میانی و نهایی رقم تولیدات ابتدایی دو و حتی سه بار محاسبه می‌شوند. به همین دلیل ارقام صادرات را به شکل کلی و مقادیر تولیدی به همان صورت طبقه‌بندی انجمن بیان خواهد شد. طبق آمارهایی که انجمن فولاد ارائه کرده، طی ۶ ماهه ابتدایی امسال صادرات مجموع زنجیره محصولات فولادی به میزان ۷/ ۳ میلیون تن بوده که شامل ۹۶۰ هزار محصول نهایی فولاد (مقاطع طویل مثل تیرآهن و میلگرد و مسطح مانند ورق) و ۵/ ۲ میلیون محصولات میانی و ۱۷۴ هزار تن محصول اولیه می‌شود.
این در حالی است که بر اساس این آمارها صادرات محصولات نهایی در ۶ ماهه سال گذشته یک میلیون و ۸۷۶ هزار تن بوده است، یعنی امسال در این طبقه کاهش ۴۹ درصدی صادرات داشته‌ایم. در طبقه محصولات میانی و آهن اسفنجی هم به ترتیب با کاهش ۱۹ و ۷۱ درصدی صادرات روبه‌رو بوده‌ایم. همان‌طور که مشخص است صادرات محصولات میانی نسبت به دیگر محصولات با افت صادراتی کمتری روبه‌رو بوده‌اند، این محصولات از ارزش افزوده کمتری برخوردار هستند. به هر روی می‌توان گفت کل محصولات صادراتی در ۶ ماهه اول امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل (۶/ ۵ میلیون تن) به میزان ۵۱ درصد کاهش یافته است. این در حالی است که صادرات زنجیره محصولات فولادی در نیمه ابتدایی سال ۹۸ نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن(۵/ ۴ میلیون تن) رشد ۲۴ درصدی را به ثبت رسانده بود. در نیمه نخست سال ۹۷ هم شاهد رشد صادرات این محصول نسبت به مدت مشابه سال ۹۶ (۱/ ۴ میلیون تن) بودیم که رقم رشد آن حدود ۱۰ درصد بود. دلیل این رشد هم به طبقه محصولات نهایی برمیگشت که در این دوره رشدی ۱۳۸ درصدی را به ثبت رسانده بود.
رشد تولید محصولات فولاد
روند گفته شده را اگر با مقادیر تولید فولاد مقایسه کنیم، می‌توان به نتیجه‌گیری معنادارتری رسید. مطابق آمارهای گفته شده، کل تولید محصولات نهایی فولاد در نیمه اول سال ۹۹ به میزان ۱۱ میلیون تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال ۹۸ به میزان ۸ درصد رشد داشته است. همین‌طور بر اساس آمارها تولید فولاد میانی کشور ۳/ ۱۴ میلیون تن (افزایش ۱۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل) و تولید آهن اسفنجی هم ۵/ ۱۵ میلیون تن (رشد ۱۰ درصدی) بوده است. میزان صادرات این سه نوع محصولات فولادی به ترتیب ۷/ ۸، ۸/ ۱۷ و ۱/ ۱ درصد بوده است. در نیمه نخست سال ۹۸ هم تولید محصول نهایی، میانی و آهن اسفنجی به ترتیب ۱/ ۱۰، ۱۳ و ۱/ ۱۴ میلیون تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال ۹۷ رشدهایی ۸، ۶ و ۱۰ درصدی داشته‌اند. نسبت صادرات این محصولات هم به ترتیب ۴/ ۱۸، ۲/ ۲۴ و ۲/ ۴ درصد بوده است.
همچنین مطابق این آمارها در نیمه ابتدایی سال ۹۷، تولید محصولات نهایی فولاد کشور ۶/ ۱۰ میلیون تن بوده است که حدود ۱۲ درصد آن (۳/ ۱ میلیون تن) صادر شده بود. طی همین دوره کل تولید محصولات میانی هم ۴/ ۱۲ میلیون تن بوده که ۸/ ۲ میلیون تن آن (۵/ ۲۲ درصد) صادر شده بود. همین‌طور ۸/ ۱۲ میلیون تن تولید آهن اسفنجی داشتیم که ۳۷۴ هزار تن آن (۲۷/ ۰ درصد) صادر شد. بنابراین محاسبات بالا نشان می‌دهد که بالاترین نسبت‌های صادرات در سال ۹۸ به‌دست آمده است هرچند روند این رشد از سال ۹۷ یعنی سالی که کشور در معرض تحریم قرار نگرفته بود، آغاز شده است. در سال ۹۹ هم با اینکه آهنگ رشد تولید محصولات فولادی پابرجا بوده، در مورد نسبت صادرات به تولید با کاهش مواجه بوده‌ایم.
کاهش صادرات فولاد خوزستان
آمارهای مربوط به تولید و صادرات دو شرکت بزرگ تولیدکننده فولاد در کشور می‌تواند این موضوع را تایید کند. طبق اطلاعات کدال شرکت فولاد مبارکه اصفهان طی نیمه نخست امسال به میزان ۳/ ۲۷ هزار میلیارد تومان فروش داخلی داشته، اما در حوزه صادرات فروش آن صفر ثبت شده است. اما طبق آخرین اطلاعات به‌دست آمده از خبرگزاری رسمی کشور، صادرات فولاد مبارکه در دو ماهه ابتدایی امسال ۱۵ هزار و ۶۳۲ تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۹۱ درصد افت را ثبت کرده است. فولاد خوزستان نیز طی نیمه ابتدایی امسال جمعا ۲/ ۱۱ هزار میلیارد تومان فروش داشته که از این مقدار ۱/ ۴ هزار میلیارد تومان آن از محل صادرات به دست آمده است. بیشترین محصول صادراتی این شرکت طی این مدت بلوم و بیلت بوده که رقم آن ۹/ ۲ هزار میلیارد تومان بوده است. طی مدت مشابه سال گذشته ارزش کل فروش این شرکت ۹/ ۷ هزار میلیارد تومان بوده که ۱/ ۴ هزار میلیارد تومان آن از طریق صادرات و تنها ۸/ ۳ هزار میلیارد تومان آن از محل فروش داخلی به‌دست آمده بود. طبق این آمارها کل ارزش فروش این شرکت در نیمه نخست سال ۹۷ هم ۵/ ۴ میلیارد تومان بوده که ۷/ ۲ هزار میلیارد تومان آن صادراتی و تنها ۸/ ۱ هزار میلیارد تومان آن فروش داخلی بوده است. بنابراین نسبت صادرات به کل فروش این شرکت در نیمه‌های نخست سال‌های ۹۷ تا ۹۹ به ترتیب ۶۰، ۸/ ۵۱ و ۶/ ۳۶ درصد بوده، این در حالی است که تولید شرکت روندی تقریبا ثابت داشته است. در ۶ ماهه اول سه سال گذشته میزان تولید شرکت فولاد خوزستان به ترتیب ۳/ ۵، ۱/ ۵ و ۱/ ۵ میلیون تن بوده است.
برخی کارشناسان معتقدند که افت صادرات به دلیل افزایش عرضه در بازارهای داخلی و رشد مصرف یا تقاضای انبارسازی برای آینده بوده است. بررسی مصرف فولاد در ایران نشان می‌دهد که مصرف ظاهری فولاد در سال ۱۳۹۸ در بازه ۱۶–۱۵ میلیون تن بوده است. این در حالی است که برآوردهای غیررسمی، میزان مصرف واقعی فولاد کشور را ۱۲ تا ۱۴ میلیون تن نشان می‌دهد. اما کارشناسان معتقدند که با در نظرگرفتن شاخص‌های کلان اقتصادی کشور، شرایط تحریم و شیوع ویروس کرونا، پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۳۹۹ نیز در خوش‌بینانه‌ترین حالت میزان مصرف فولاد کشور مانند سال ۱۳۹۸ خواهد بود.
با این حال از آنجا که بیماری کرونا مساله‌ای جهانی بوده و از سوی دیگر مصرف داخلی کشور هم واقعی نبوده و در برخی مواقع مصرف سرمایه‌ای سهم بالایی در بازار داشته است، این شکل کلی در سال جاری تاحدودی به هم ریخته است.