سنگ آهن، سنگی معدنی است که ۵ درصد از پوسته کره زمین را تشکیل می دهد. یکی از شاخصه های مهم مواد معدنی عیار آنهاست، به میزان آهن موجود در مقدار مشخصی سنگ آهن، عیار سنگ آهن گفته می شود. هماتیت و مگنتیت دو نوع اکسید آهن هستند که به طور تقریبی ۷۰ درصد آنها را آهن تشکیل می دهد. این در حالی است که به علت وجود سایر ناخالصی ها عیار سنگ های معدنی بسیار پایین تر است. هر چقدر عیار سنگ آهن بیشتر باشد، ارزش آن بیشتر خواهد بود.
برای جدا کردن ناخالصی ها ابتدا سنگ های معدنی را به صورت خاکه کم عیار درآورده و سپس از طریق روش هایی چون فلوتاسیون اقدام به تغلیظ می کنند. طی این فرآیند عیار سنگ آهنی که پیش از این به واسطه حضور ناخالصی ها حتی تا زیر ۳۰ درصد نیز بوده به بیش از ۶۰ درصد افزایش پیدا می کند. محصول سنگ آهن پرعیار در کارخانه ها نیز به کنسانتره، کلوخه و گندله طبقه بندی می شود.
وضعیت صنعت در ایران
در ایران حدوداً ۵ میلیارد تن ذخایر زمین شناسی وجود دارد که در حدود ۳/ ۳ میلیارد از آن قابل استخراج محسوب می شود. در باب اهمیت این صنعت باید توجه داشت که سنگ آهن ماده اولیه و پایه اولیه صنعت فولادسازی و بالاترین وزن مصرفی این ماده در تولید فولاد است که خود نقش مهمی در صنایع ساختمانی، خودروسازی و... دارد. بنابراین باید توجه داشت که تضعیف این بخش مهم از زنجیره فولاد می تواند منجر به تضعیف کل زنجیره در بلند مدت شود.
دو نکته مهمی که در چشم انداز بلند مدت این صنعت برای سرمایه گذاری باید در نظر داشت، آن است که اولا شرکت هایی که صاحب معدن نیستند، مطابق با قانون باید حق مالکانه معادن بپردازند؛ به این صورت که کلیه اشخاص استخراج کننده سنگ آهن که پروانه بهره برداری آنها به نام ایمیدرو و شرکت های تابعه است، موظفند بابت حق انتفاع پروانه بهره برداری از معادن، درصد مشخصی از مبلغ فروش محصولات خود را به عنوان حق بهره برداری از معادن بپردازند. نکته بعدی نحوه قیمت گذاری محصولات در این صنعت است که اختلاف زیادی با نرخ های جهانی دارد و موجب عدم توازن تقسیم سود در زنجیره سنگ آهن تا فولاد می شود. هم اکنون سنگ آهن و محصولات حاصل از آن در داخل کشور به صورت دستوری و معادل ضریبی از قیمت فولاد، نرخ گذاری می شود؛ به این صورت که برای سنگ آهن دانه بندی، کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی به ترتیب ۷، ۱۶، ۵/ ۲۳ و ۵۰ درصد از متوسط قیمت شمش فولاد خوزستان در نظر گرفته می شود. در این بین کارکرد بورس کالا، در راستای خروج از قیمت گذاری دستوری و عرضه محصولات شرکت های این گروه در بورس می تواند راهگشا باشد که در این رابطه در ماه های اخیر جلساتی تشکیل شده، اما تا به امروز نتیجه ای دربرنداشته است. بنابراین مطابق فرمول قیمت گذاری فعلی مهم ترین عوامل موثر بر قیمت سنگ آهن قیمت شمش و دلار نیمایی خواهند بود. درنتیجه فرمول قیمت گذاری در سال های آتی می تواند هم به عنوان یک عیب و هم به عنوان یک پتانسیل در راستای افزایش نرخ ها و نزدیک تر شدن نرخ های فروش به نرخ های جهانی در نظر گرفته شود.در سال ۹۷، مطابق داده های مرکز آمار، بیش از ۲۲۸میلیون ریال ارزش کل تولیدات معادن استخراج سنگ آهن در حال بهره برداری بوده است که به طور متوسط از سال ۹۰ به صورت سالانه رشدی در حدود ۴۴ درصد داشته اند و بیش از ۱۶۷ هزار میلیارد ریال ارزش افزوده داشتند و این ارزش افزوده به طور متوسط و سالانه از سال ۹۰ رشدی بالاتر از ۴۵ درصد را تجربه کرده است. معادن در حال بهره برداری استخراج زغال سنگ، به لحاظ مقدار ریالی ارزش تولیدی و ارزش افزوده رتبه اول را بین سایر معادن در حال بهره برداری اعم از استخراج مس، سنگ آهک، زغال سنگ و... به خود اختصاص داده اند. مطابق داده های این مرکز ۱۳۱ معدن استخراج سنگ آهن در ایران وجود دارد که ۱۱۳ مورد آنها خصوصی است.
بیش از ۳۸ درصد از ارزش سرمایه گذاری معادن در حال بهره برداری کشور به معادن استخراج زغال سنگ اختصاص دارد و این در حالی است که در سال ۹۷، ارزش سرمایه گذاری در معادن استخراج زغال سنگ ۴۴درصد کاهش داشته است؛ حال آنکه از سال ۹۲ تا ۹۴ رشد سرمایه گذاری شیب صعودی داشته و به طور متوسط در این سه سال، سالانه بیش از ۶۰ درصد رشد کرده است؛ ولی در سه سال بعدی به طور متوسط سالانه بیش از ۲۰ درصد کاهش داشته است.
این ارقام در حالی است که با توجه به اینکه مطابق برنامه مصوب طرح جامع فولاد، دولت در نظر دارد تا سال ۱۴۰۴، میزان تولید فولاد در کشور را به رقم ۵۵ میلیون تن برساند، برای دستیابی به اهداف این برنامه به استخراج سالانه حدود ۱۵۰ میلیون تن سنگ آهن نیاز خواهد بود. به این ترتیب در شرایطی که کشور نیاز به تولید سنگ آهن بیشتر برای پاسخ به نیاز واحدهای فولادی در حال ساخت دارد، سرمایه گذاری کاهش یافته است. لازم به ذکر است که طبق گزارش های مرکز آمار، میزان استخراج معادن در حال بهره برداری سنگ آهن، از ۴۶ میلیون تن در سال ۹۰ به ۹۳ میلیون تن در سال ۹۷ رسیده است. ضمناً نرخ رشد اقتصادی در بخش معدن، در سال ۹۸ منفی شده و به منفی ۱/ ۲ درصد رسیده است. این در حالی است که طبق آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت در ۶ سال قبل از آن، مثبت بوده و البته نوسانات زیادی را پشت سر گذاشته است.
مطابق مطالعات طرح جامع فولاد کشور، در مجموع ۲۶ واحد در کنسانتره سنگ آهن فعال هستند که ظرفیت اسمی آنها به ۴/ ۵۲ میلیونتن در سال ۹۷ رسیده است. ظرفیت طرح های در دست اجرا و قابل تحقق نیز ۴۵/ ۲۰ میلیون تن است. گل گهر و چادرملو بیشترین سهم در کل این ظرفیت اسمی را به خود اختصاص داده اند. تعداد کل واحدهای فعال در تولید گندله نیز ۱۳ واحد هستند. ظرفیت اسمی این واحدها در کشور ۱۵/ ۴۸ میلیون تن است که فولاد مبارکه اصفهان و مجتمع فولاد خوزستان بالاترین سهم در این ظرفیت اسمی را به خود اختصاص داده اند. ظرفیت طرح های در دست اجرا و قابل تحقق نیز ۳/ ۲۵ میلیون تن است.