نقش تار و پود بر فلزات

صنعت نساجی، با قدمتی طولانی در کشور، حدود 5 درصد سرمایه گذاری های بخش صنعت و ۱۳ درصد اشتغال واحدهای صنعتی را در در اختیار دارد. گردش مالی صنعت پوشاک در ایران سالانه 14 میلیارد دلار برآورد شده و نیاز سالانه پوشاک کشور نیز ۵۲۰ هزار تن تخمین زده شده است. بنابراین تقاضا برای ماشین آلات و تجهیزات صنعتی این بخش همواره وجود داشته است و بدون شک افزایش نیز می یابد.
این صنعت، با اشتغال زایی بالا، سرمایه بری کم و ارزش افزوده مناسب، می تواند نقش بسزایی در تولید و اشتغال داشته باشد و سهم بیشتری از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص دهد. افزایش تولید تجهیزات و ماشین آلات این حوزه در داخل کشور منجر به افزایش تقاضا و مصرف برای انواع فلزات خواهد شد. در گزارش حاضر، صنعت نساجی و صنعت تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی این حوزه، با هدف ارائه تصویری از وضعیت کلی گذشته، حال و آینده، بررسی شده است.
پیش از انقلاب صنعتی، بسیاری از محصولات نساجی در خانه و بدون استفاده از ماشین آلات تولید می شدند، اما پس از انقلاب صنعتی، به دلیل ورود ماشین آلات صنعتی، نساجی رشد قابل ملاحظه ای کرد از دستگاهها و ماشین آلات اولیه صنعت نساجی می توان به ماکو، چرخ نخ ریسی، ماشین بافندگی موتوری که از نیروی بخار برای بافتن پارچه استفاده می کرد، دستگاه پنبه زنی و ماشین بافندگی ژاکارد که ایجاد نقش بافت بر روی پارچه را امکان پذیر می ساخت، اشاره کرد. صنعت نساجی شامل تمام مراحل تولید الیاف، تبديل الياف به نخ، تبدیل نخ به پارچه و همچنین شامل فرایندهای تکمیلی انجام شده روی پارچه مانند رنگرزی، چاپ طرح و نقش بر پارچه، دوخت و غیره می شود. گرچه صنعت نساجی در ابتدا محدود به طراحی، تولید و توزیع نخ بود، اما با گذر زمان، به تدریج همه انواع پوشاک را در بر گرفت. امروزه صنعت نساجی علاوه بر نخ، به طراحی، تولید و توزیع پارچه و پوشاک نیز توجه ویژه ای دارد. از آنجا که نیاز به پوشاک و دیگر لوازم مرتبط با آن، بعد از غذا و مسکن، از مهم ترین نیازهای اولیه بشر شمرده می شوند، صنعت نساجی به عنوان یکی از قدیمی ترین و در عین حال مهمترین صنعت های جهان شناخته شده است. این صنعت، با توجه به نقش بسزایی که در اشتغال زایی و توسعه صنعتی، اقتصادی و اجتماعی ایفا می کند، مورد توجه ویژه کشورها و اقتصادهای بزرگ دنیا واقع شده است. صنعت نساجی دارای مزایای متعددی از جمله ارزآوری، تولید ثروت ملی، نیاز به سرمایه گذاری کمتر نسبت به سایر صنایع و همچنین ارزش افزوده بالاست. مزایای بیشمار این صنعت موجب شده است تا بسیاری از کشورهای صنعتی و توسعه یافته جهان، صنعتی شدن خود را از صنایع نساجی و پوشاک آغاز کنند. صنعت نساجی سومین صنعت از صنایع استراتژیک ایران محسوب می شود و این نشانگر اهمیت آن در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های کلان کشور است.

تاریخچه نساجی در ایران

از دیرباز، حدود ۶ هزار و ۵۰۰ سال قبل، انسانهای غارنشین پشم گوسفند و بز را به صورت پارچه می بافتند. در مطالعات صورت گرفته در کرانه های گوناگون ایران، لنگرها و دوک های نخ تابی به دست آمده است که گواه بر وجود کارگاه های نساجی در ایران آن زمان اند.
تا زمان حکومت مغولها، نساجی همیشه یکی از صنایع پررونق ایران بوده است، به طوری که در طول تاریخ، منسوجات ایرانی جنبه صادراتی هم داشته اند. در پی حمله مغول ها به ایران، صنعت نساجی تحت تاثیر قرار گرفت؛ زیرا آنها در صدد رواج کالاها و منسوجات چینی بودند که به دلیل تنوع رنگی و ارزان قیمت بودن، مورد توجه قرار می گرفت. پس از آن، با به سلطنت رسیدن صفویان، نوع تولید و مصرف پارچه ها تغییر کرد و غالبا پارچه های گران قیمت تولید شد. دولت صفویه تجارت خارجی را در دستور کار خود داشت و در راستای اهداف خود و گسترش تجارت خارجی، پارچه های ارزان قیمت را توسط بازرگانان به داخل کشور وارد می کرد. با گذر زمان و به حکومت رسیدن کریم خان زند، سبک لباسها از حالت تجملاتی به ساده تغییر شکل داد و صنعت بومی نساجی احیا شد. در عهد قاجار و در زمان وزارت امیرکبیر، واردات به کشور انجام می شد، اما اولویت با اجناس داخلی بود، به طوری که امیرکبیر خود از منسوجات داخلی استفاده می کرد. در آن زمان، صنعت نساجی رشد قابل توجهی کرد: یک کارخانه بزرگ نخ ریسی و یک کارخانه بزرگ چلواربافی در تهران و چند کارخانه حریربافی در کاشان و یک کارخانه ریسندگی در ساری راه اندازی شدند و عملا صنعت نساجی نوین ایران پایه گذاری شد. با عزل امیرکبیر، وضعیت صنعت نساجی کشور به کلی تغییر کرد و سیل واردات منسوجات در کشور جاری شد.
در سال ۱۳۰۴ نخستین کارخانه نساجی در زمینه پشم راه اندازی شد و به دنبال آن در یزد، کرمان، کاشان، خراسان، مازندران، گیلان و آذربایجان، کارخانجات مختلف صنعت نساجی احداث شدند. قبل از جنگ جهانی دوم، به منظور صنعتی کردن کشور، گسترش صنایع نساجی و ترغیب و تشویق سرمایه داران بخش خصوصی به فعالیت برای ایجاد واحدهای ریسندگی و بافندگی، دولت در چهار کارخانه نساجی در رشته های مختلف پنبه، پشم، ابریشم و کف سرمایه گذاری کرد. در نتیجه این اقدامات، در سالهای 1320 تا 1332 رشد صنایع نساجی به اوج خود رسید.
در دوران جنگ جهانی دوم، صنعت نساجی با مشکلات عدیده ای مواجه شد. از جمله این مشکلات می توان به فرسودگی ماشین آلات، کمبود قطعات یدکی، ناممکن بودن ورود لوازم یدکی و مواد اولیه مورد نیاز و مشکلات نیروی انسانی اشاره کرد. به رغم مشکلاتی که از لحاظ کاهش منابع ارزی و سرمایه های عمومی در طول برنامه عمرانی اول متوجه صنایع نساجی بود، با اجرای آن برنامه، وضعیت کارخانه های نساجی کشور تغییر و تحولی اساسی یافت: تعداد کارخانه های نساجی پنبه ای از 30 واحد به 41 واحد رسید، تعداد دوکهای ریسندگی و ماشینهای بافندگی به ترتیب 33 هزار و 584، و 4 هزار و 437 واحد افزایش یافت و تعداد کارخانه های تولیدی دولتی نیز به پنج واحد رسید.
از سال 1314 به بعد، تولید منسوجات پشمی و نخی سیر صعودی داشت، تا آنجا که در سال 1345 ایران از ورود پارچه های نخی بی نیاز شد و در همین سال، دوسوم پارچه های پشمی و پتوی مورد نیاز مردم از طریق منابع داخلی و یک سوم بقیه از خارج کشور تامین می شد. در سال 1348 مجموعاً یازده کارخانه با سرمایه ای معادل 1.4 میلیارد ریال احداث شد که از این مبلغ، 933 میلیون ریال صرف تامین ماشین آلات شد؛ تعداد 826 نفر نیز در واحدهای مذکور مشغول به فعالیت شدند. طی این سالها، 62 کارخانه بزرگ نخ و 15 کارخانه پشم بافی در نقاط مختلف کشور در صنعت نساجی مشغول به فعالیت بودند.

عملکرد اقتصادی ضعیف بخش نساجی کشور

بر اساس آخرین آمار بانک مرکزی، سهم این بخش در تولید ناخالص کشور در سال 1396 (بر اساس قیمت های ثابت سال 1390) حدود 0.33 درصد برآورد شده است. نمودار 2 سهم این صنعت را از تولید ناخالص داخلی با احتساب و بدون در نظر گرفتن نفت در سالهای 1383 تا 1394 نشان میدهد. همان طور که در نمودار دیده می شود، از سال 1383 تا 1394، با گذر زمان، سهم بخش نساجی از کل اقتصاد کشور (با در نظر گرفتن نفت و بدون احتساب آن) روندی نزولی را طی کرده است.
در سال 1383 ارزش افزوده تولید صنعت نساجی، پوشاک و چرم (به قیمت ثابت سال 1390) برابر با 29 هزار میلیارد ریال بوده و در سال 1394 به حدود 19 هزار میلیارد ریال کاهش یافته است. در نمودار 3 روند ارزش افزوده، هزینه واسطه و ارزش تولید صنایع نساجی، پوشاک و چرم از سال 1383 تا سال 1394 به قیمت ثابت سال 1390 نشان داده شده است. شواهد آماری حاکی از آن است که طی سالهای متوالی، ارزش افزوده و هزینه واسطه بخش منسوجات و البسه و چرم کاهشی قابل ملاحظه یافته و به دنبال آن، ارزش تولید نیز سیر نزولی داشته است. تا سال 1388 ارزش افزوده این بخش روند صعودی بسیار ملایمی داشته، اما از سال 1389 به بعد، میزان ارزش افزوده صنعت منسوجات، پوشاک و چرم کاهش یافته است. نمودار 4 روند ارزش افزوده نساجی، پوشاک و چرم را طی سالهای 1383 تا 1394 به همراه درصد نرخ رشد سالیانه نشان میدهد.

با نگاهی به صنعت ماشین آلات و تجهیزات نساجی کشور کاملا واضح است که عملکرد اقتصادی بخش نساجی کشور همواره نزولی بوده است؛ دلیل اصلی آن، واردات و یا قاچاق انواع پارچه و محصولات تمام شده نساجی از جمله پوشاک بوده است. طبیعی است که صنعت مصرف کننده ای که تولید کافی نداشته باشد نمی تواند برای مواد اولیه و یا ماشین آلات و تجهیزات صنعتی تولید داخل کشور بازار خوبی ایجاد کند. با اینکه تولید در بخش نساجی کاهش یافته، ظرفیت تولید ماشین آلات نساجی طی سال های گذشته روندی به شدت افزایشی داشته است.
بخش ساخت ماشین آلات و تجهیزات صنعتی تولید نساجی زیرمجموعه گسترده انواع ماشین آلات تولید الياف و ریسندگی، بافندگی، تولید الیاف مصنوعی، چاپ، رنگرزی و تکمیل نساجی، چرم سازی و مصنوعات چرمی، دوخت، اتو و شست وشوی پوشاک، قالیشویی و غیره را شامل می شود؛ هریک از ماشین آلات مذکور نیز به تنهایی زیرشاخه های منحصربه فردی دارند.
در سال 1383 ظرفیت تجمعی تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی نساجی، پوشاک و چرم تقریبا 9 هزار و 86 دستگاه بوده و در سال 1368 به 438 هزار و 168 دستگاه رسیده است. در سالیان گذشته، ظرفیت تولید دستگاهها، ماشین آلات و تجهیزات صنعتی نساجی، پوشاک و چرم روندی افزایشی داشته است. بیشینه افزایش ظرفیت تجمعی تولید این ماشین آلات مربوط به سال 1395 به بعد بوده که در نمودار 6 نشان داده شده است. در صورت راه اندازی طرح های در دست اجراء ظرفیت تولید تا سال 1403 به بیش از 800 هزار دستگاه خواهد رسید. افزایش میزان بهره برداری از ظرفیتهای ایجاد شده، منوط به افزایش تولید بخش نساجی کشور و همچنین موفقیت در صادرات است. هرچه میزان تولید ماشین آلات صنعت نساجی در کشور افزایش یابد، تقاضا برای فلزاتی مانند فولاد، استیل، آلومینیوم و مس نیز افزایش خواهد یافت و هر چه میزان صادرات این صنایع بیشتر باشد، صادرات غیرمستقیم فلزات همراه با ارزش افزوده بالاتر نیز بیشتر خواهد بود
بر اساس داده های آماری وزارت صمت، در سال 1383 واحدهای تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی بخش منسوجات، البسه و چرم تقریبا 987 ظرفیت اشتغال زایی ایجاد کرده بودند. با گذشت زمان و افزایش واحدهای تولیدی، ظرفیت اشتغال زایی ایجادشده در این حوزه افزایش یافته و در سال 1397 تقریبا به 4 هزار و 656 نفر رسیده است. نمودار 5 میزان ظرفیت اشتغال زایی واحدهای تولید ماشین آلات و تجهیزات بخش نساجی، پوشاک و چرم را طی سالهای 1383 تا 1397 نشان میدهد. انتظار میرود که این روند صعودی ادامه یابد. ظرفیت های اشتغال زایی در صنعت ماشین آلات و تجهیزات صنعتی این بخش با توجه به پروژه های به بهره برداری رسیده مورد ارزیابی قرار گرفته است؛ بدون شک با راه اندازی پروژه های جدید و اجرایی شدن طرح های در دستور کار، ظرفیت اشتغال زایی فزونی خواهد یافت.

آینده مبهم صنعت تولید ماشین آلات نساجی

ارزش افزوده بخش نساجی، پوشاک و چرم از سال 1383 تا 1394 روندی نزولی داشته و بازه نوسانات آن به قیمت ثابت سال 1390) از 19 هزار میلیارد ریال تا 33 هزار میلیارد ریال بوده است. بر اساس آمارهای بانک مرکزی، طی این سالها بخش نساجی، پوشاک و چرم در سال 1389 بیشترین ارزش افزوده معادل 33 هزار میلیارد ریال را داشته و کمترین ارزش افزوده نیز مربوط به سال 1394 بوده است. در بخش ماشین آلات و تجهیزات صنعتی نساجی، پوشاک و چرم، ارزش افزوده در سال 1384 (به قیمت ثابت سال 1390) تقریبا 316 میلیارد ریال بوده و تا سال 1394 نوسانات زیادی داشته است. در سال 1385 این بخش بیشترین ارزش افزوده (معادل 302 میلیارد ریال) را داشته و بعد از آن سیر نزولی کرده است. پیش بینی می شود که افت و روند نزولی آن با شیب ملایم تا سال 1403 ادامه دار باشد.
جمع بندی
از سال 1383 تا سال 1390 ارزش افزوده بخش نساجی، پوشاک و چرم نوسانات زیاد و روندی نزولی داشته است؛ روند ارزش افزوده بخش ماشین آلات و تجهیزات صنعتی منسوجات، پوشاک و چرم نیز نزولی بوده است. ارزش افزوده تولید این بخش صنعتی به قیمت جاری سال 1396 برابر با 320 میلیارد ریال بوده است که نشان از عملکرد بسیار ضعیف آن دارد. رونق تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی بخش نساجی میتواند افزایش میزان تقاضای فلزات اساسی را به همراه داشته باشد؛ زیرا ساخت عمده ماشین آلات و تجهیزات صنعتی به فلزات اساسی از قبیل مس، آلومینیوم، فولاد و استیل نیازمند است. بنابراین، با توسعه این صنعت، تقاضا برای این فلزات هم افزایش خواهد یافت. به طور کلی، پتانسیل بسیار زیادی برای توسعه بخش نساجی کشور، از جمله افزایش تولید و مصرف محصولات داخلی، افزایش صادرات و وجود دارد؛ زیرا تا یک سال گذشته، واردات و یا قاچاق محصولات نساجی به کشور بسیار زیاد بود و عملا از رشد این بخش جلوگیری می کرد، اما با افزایش نرخ ارز، تحریم ها و محدودیت در واردات، میزان ورود رسمی و غیررسمی محصولات نساجی به کشور کاهش یافته و محصولات داخلی فرصتی برای کسب سهم از بازار داخلی پیدا کرده اند. با افزایش تولید این بخش، تقاضا برای ماشین آلات نیز افزایش خواهد یافت. هر قدر بخش داخلی بتواند سهم بیشتری از بازار ایجادشده برای ماشین آلات بخش نساجی را به دست آورد و همراه با آن صادرات محصولات را نیز توسعه دهد، مصرف فلزات در این بخش افزایش بیشتری خواهد یافت.

منبع: اخبار فلزات