از دیرباز استفاده از ماشین آلات و ادوات ابتدایی با سنتی در بخش کشاورزی رایج بوده است. این ماشين آلات و ادوات ابتدایی معانی گوناگون داشتند و با گذر زمان و ظهور انقلاب صنعتی در اروپا، این صنعت به مرحله نوینی قدم نهاد. ادوات کشاورزی متناسب با اقتضای زمانی و به موازات بهره برداری از زمین و حاصلخیزی بستر کشت یا خاک، مورد استفاده قرار می گرفتند. بنابراین ماشین الات پارامتری مهم در این صنعت برشمرده می شوند. امروزه افزایش جمعیت از یک طرف و محدودیت منابع از طرف دیگر استفاده از ماشین و روش های مکانیزه در تولید محصولات کشاورزی را اجتناب ناپذیر می کند. گزارش حاضر به بررسی سهم کشاورزی و بخش تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی مورد استفاده این صنعت از تولید ناخالص داخلی پرداخته است.
فلزات، به دلیل ویژگیهای منحصربه فرد خود نقش تعیین کننده ای در زندگی انسان دارند و در صنایع مختلف، از جمله کشاورزی و به ویژه در ساخت ماشین های کشاورزی به صورت گسترده مورد استفاده قرار می گیرند. برای مثال، استیل کم کربن به طور گسترده در صنایع ساختمانی، لوله های معمولی، ماشین آلات کشاورزی، ساخت سازه های صنعتی، صنایع کشتی سازی و صنایع دیگر به کار میرود. استیل کربن متوسط از استنلس استیل کم کربن مستحکم ترند و انعطاف پذیری و چقرمگی کمتری دارند و در ساخت چرخهای قطار، رینگ چرخ کامیون و تراکتور، چرخدنده ها و تجهیزات نیازمند استحکام، مقاومت در برابر سایش و چقرمگی کاربرد دارند. استیل پرکربن نسبت به دیگر انواع استیل از استحکام بیشتری برخوردارند و به لحاظ انعطاف پذیری چندان مطلوب نیستند. این نوع استیل عمدتاً در ساخت تیغه ماشین های کشاورزی و سیم بکسل، که به سختی و مقاومت سایشی بالا نیاز است، کاربرد دارد. استنلس استیل، با دارا بودن درصد قابل توجهی از فلز کروم، در مقابل زنگ زدگی مقاوم است و همچنین نیکل و مولیبدن دارد که در ساخت ماشین های شیردوش و سمپاش به کار میرود. دیگر فلزات همچون آلومینیوم و مس نیز، به دلیل قابلیت ها و ویژگیهایی که دارند، در ساخت ماشین آلات مورد استفاده قرار می گیرند.
با نگاهی به سیر توسعه اقتصادی در نقاط مختلف جهان، می توان فهمید که کشورهای توسعه یافته، با تکیه بر مزیتهای نسبی، توانسته اند از ظرفیت های داخلی اقتصادی و نیز فرصتهای موجود در عرصه بین المللی به بهترین شکل استفاده کنند و مسیر رشد، توسعه، افزایش درآمد سرانه و بهبود سایر شاخص های توسعه یافتگی را به طور همزمان دنبال کنند. در دنیای امروز، بررسی روند تاریخی توسعه اقتصادی کشورها حاکی از آن است که عمده کشورهای توسعه یافته صنعت کشاورزی را به عنوان بخش زیربنایی توسعه اقتصادی خود انتخاب کرده اند و به دنبال آن، با بهره مندی از ظرفیت های بسیار و پتانسیل های موجود این بخش، توانسته اند علاوه بر تامین نهاده های مناسب برای رشد بخش های دیگر، به توسعه سایر بخشها نیز دست یابند. بخش کشاورزی در روند رشد و توسعه اقتصادی کشورهای مختلف نقش های متعددی ایفا کرده است که از مهم ترین آنها میتوان به تامین مواد خام اولیه مورد نیاز صنایع بالادستی، تامین نهاده هایی مانند نیروی کار، مصرف تولیدات سایر بخش های صنعتی از قبیل کودها و سموم شیمیایی و ماشین آلات کشاورزی، ارزآوری برای کشور و تامین مالی سایر بخش های زیربنایی اشاره کرد. گفتنی است که توسعه بخش کشاورزی و به دنبال آن، رونق و افزایش تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی این بخش در میزان تقاضای فلزات اساسی اثرگذار خواهد بود؛ زیرا مواد اولیه ساخت و تولید این ماشین آلات بدون شک از این فلزات تامین می شود.
در مطلب حاضر، به منظور بررسی نقش واحدهای تولید کننده ماشین آلات و تجهیزات در اقتصاد کشور و روندهای حاکم بر رشد و توسعه آنها، از شاخص ارزش افزوده استفاده شده است. مبنای آمار و اطلاعات این مطلب، گزارش های بانک مرکزی است که آخرین اطلاعات منتشرشده آن مربوط به سال 1394 است. به منظور حذف تاثیرات تورمی، از ارقام بر مبنای قیمت ثابت سال 1390 استفاده شده است.
سهم گروه کشاورزی از تولید ناخالص داخلی
گروه کشاورزی، همچون دیگر بخش ها از قبیل نفت، صنایع و معادن، خدمات و غیره، در چرخه اقتصادی کشور ایفای نقش می کند و سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. زیرمجموعه گروه کشاورزی زراعت، دامپروری و شکار، جنگلداری، ماهیگیری و خدمات کشاورزی را شامل می شود. بر اساس داده های آماری وزارت صنعت، معدن و تجارت در سال 1396، سهم بخش کشاورزی از کل اقتصاد کشور 11 درصد بوده است. ارزش افزوده بخش کشاورزی در سال 1394 (بر اساس آخرین آمار بانک مرکزی)، به قیمت ثابت سال 1390، حدود 424 هزار و 173 میلیارد ریال و سهم بخش زراعت 63 درصد، بخش دامپروری و شکار 23.56 درصد، بخش جنگلداری 0.45 درصد، بخش ماهیگیری 4.91 درصد و بخش خدمات کشاورزی 3.8 درصد از کل ارزش افزوده گروه کشاورزی بوده است.
در سال 1396 سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی، به قیمت ثابت سال 1390، تقریبا 7 درصد بوده که نسبت به سالهای ماقبل خود تغییر چندانی نداشته است. همچنین در این سال، سهم این بخش در اقتصاد غیرنفتی 8 درصد گزارش شده است. در نمودار 2، سهم گروه کشاورزی از تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال 1390 و سهم از تولید ناخالص داخلی غیرنفتی نشان داده شده است.
روند افزایشی ارزش افزوده گروه کشاورزی
در نمودارهای 3 تا 6 میزان ارزش افزوده، هزینه واسطه و ارزش تولید به قیمت ثابت سال 1390 در بخش کشاورزی و زیرمجموعه های آن در سالهای 1383 تا 1394 نشان داده شده است. به طور کلی، ارزش افزوده ایجاد شده در بخش کشاورزی، غیر از سال 1387، همواره روند صعودی ملایمی داشته است. نمودار 7 میزان ارزش افزوده بخش کشاورزی را به نرخ ثابت سال 1390 و روند نرخ رشد را نیز در سالهای متوالی نشان داده است.
افزایش ظرفیت تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی
ماشین آلات گروه کشاورزی و جنگلداری زیرمجموعه بزرگی را شامل می شود که عبارت اند از ماشین آلات کاشت و آماده سازی خاک، ماشین آلات داشت و برداشت محصولات کشاورزی، انواع تراکتور، تریلر و ماشین آلات درجه بندی و دسته بندی محصولات، ماشین آلات آماده سازی، تولید و فرآوری خوراک دام، طیور و آبزیان، انواع ماشین آلات و تجهیزات پرورش دام و طیور و غیره. هریک از شاخه های ماشین آلات و تجهیزات گروه کشاورزی و جنگلداری زیرمجموعه های مربوط به خود را دارند.
ظرفیت تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی از سال 1383 تا 1395 روندی روبه رشد با شیبی ملایم را طی کرده و پس از آن، شیب رشد ظرفیت تولید واحدها افزایش یافته است. در سال 1383 ظرفیت تجمعی تولید ماشین آلات، تجهیزات و ادوات کشاورزی 658 هزار و 219 دستگاه بوده و در سال 1388 به یک میلیون و 786 هزار و 284 دستگاه رسیده است. علاوه بر واحدهای بهره برداری شده، برخی طرح های تولید ماشین سازی و تجهیزات صنعتی بخش کشاورزی در دستور کار قرار دارند. بر این مبنا، پیش بینی می شود که در سال 1403 حدود 36 هزار و 370 دستگاه به ظرفیت تولید ماشین آلات گروه کشاورزی اضافه شود و کل ظرفیت به یک میلیون و 822 هزار و 654 دستگاه برسد. نمودار 8 ظرفیت تولید واحدهای سازنده ماشین آلات گروه کشاورزی را در سالهای 1383 تا 1398 نشان داده است؛ همچنین پیش بینی افزایش ظرفیت تولید این ماشین آلات در مدت پنج سال نیز در این نمودار ارائه شده است.
افزایش ظرفیت اشتغال زایی در بخش تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی
نمودار و پتانسیل اشتغال زایی واحدهای سازنده ماشین آلات کشاورزی طی سال های 1383 تا 1398 را نشان میدهد. هر قدر میزان بهره برداری از ظرفیت واحدهای تولیدی ماشین آلات افزایش یابد، امکان به کارگیری افراد بیشتری نیز میسر خواهد شد. گفتنی است که در سال 1383 ظرفیت اشتغال زایی بخش ساخت ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی 8 هزار و 810 نفر بوده، در حالی که در سال 1398 این شاخص به تقریبا 38 هزار و 834 نفر افزایش یافته است. در سالهای آتی جمعیت افزایش خواهد یافت و به دنبال آن بخش کشاورزی، به منظور تامین نیازهای اساسی و غذایی، رونق پیدا می کند؛ در نتیجه، تقاضا برای ماشین آلات و تجهیزات این بخش نسبت به قبل بیشتر می شود و به دلیل افزایش تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی، میزان اشتغال زایی نیز افزایش می یابد.
با نگاهی به آینده همان گونه که قبلاً نیز اشاره شد، ارزش افزوده گروه کشاورزی از سال 1383 تا 1386 روندی صعودی طی کرده و پس از یک افت در سال 1387، به مدت ده سال روندی روبه رشد داشته است. بر اساس پیش بینی انجام گرفته، انتظار می رود که در پنج سال آینده، ارزش افزوده گروه کشاورزی با شیب اندکی همچنان صعودی باشد. نمودار 10 ارزش افزوده سالهای قبل بر مبنای قیمت ثابت سال 1390 و پیش بینی آن برای سالهای آینده را نشان میدهد.
برای بررسی روند تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی، از ارزش افزوده ایجادشده این بخش استفاده شده است. ارزش افزوده این بخش (به قیمت سال 1390) تا سال 1394 روندی کاهشی داشته، اما طی سالهای 1395 تا 1396 رشد صعودی کرده است. بر مبنای آمار و اطلاعات بانک مرکزی و محاسبات انجام شده، ارزش افزوده ایجادشده در این بخش برای سالهای 1397 و 1368 نزولی تخمین زده شده است و پیش بینی می شود روند نزولی آن در پنج سال آتی نیز ادامه داشته باشد.
جمع بندی
آمارهای منتشر شده و بررسی های صورت گرفته در بخش صنعت حاکی از آن است که بخش کشاورزی سهمی بین 6.5 تا 8 درصد از اقتصاد کشور را به خود اختصاص می دهد و طی سالیان گذشته، ارزش افزوده این بخش روندی صعودی را طی کرده است. این در حالی است که بخش تولید ماشین آلات و تجهیزات صنعتی کشاورزی، با وجود توسعه ظرفیت های تولید
طی ده سال گذشته، در این حوزه ارزش افزوده چندان مطلوبی را ایجاد نکرده و همگام با بخش کشاورزی پیش نرفته و همواره روندی نزولی داشته است. ظرفیت تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی طی ده سال گذشته دوبرابر و ارزش افزوده بخش کشاورزی در همین مدت 1.4 برابر شده است. این در حالی است که ارزش افزوده بخش تولید ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی حدود 30 درصد کاهش یافته که حاکی از کارکرد نامطلوب این بخش است. با توجه به برآوردهای انجام شده، پیش بینی می شود که این روند همچنان ادامه دار باشد. بنابراین باید چاره ای اندیشید و تمهیدات لازم را فراهم آورد؛ زیرا با استفاده هرچه بیشتر از ظرفیت های تولیدی، می توان ضمن افزایش تولید برای مصارف داخلی به جای واردات این گونه ماشین آلات، میزان صادرات را هم فزونی بخشید که در نتیجه آن، میزان اشتغال زایی نیز افزایش می یابد. بدون شک، با افزایش میزان مصرف برای ماشین آلات و تجهیزات بخش کشاورزی تولید داخلی، تقاضا برای فلزات اساسی نیز افزایش می یابد. هر قدر میزان صادرات ماشین آلات کشاورزی افزایش یابد صادرات فلزات به صورت غیرمستقیم و با ارزش افزوده بیشتر نیز افزایش می یابد.
منبع: اخبار فلزات