نگاهی به وضعیت تولید ماشین آلات صنعت فلزات اساسی
توسعه روزافزون صنعت و پیشرفتهای تکنولوژی چشم اندازهای روشنی را پیش روی بازارهای جهانی فلزات ترسیم کرده است، از این رو، اغلب کشورها سعی دارند تا با رشد صنعت فلزات اساسی خود، جایگاهی مناسب را در آینده اقتصاد جهان به خود اختصاص دهند. در این فضای رقابتی، اهمیت استفاده از فناوریهای نوین در ماشین آلات و تجهیزات مورد استفاده در این صنایع از اهمیت دوچندانی برخوردار شده است. در ایران نیز پتانسیل بسیار مناسبی برای توسعه صنعت فلزات اساسی وجود دارد و تولید و به کارگیری ماشین آلات و تجهیزات مناسب در این عرصه زمینه مناسبی را برای افزایش صادرات و تولید ناخالص داخلی پدید خواهد آورد.
صنعت تولید فلزات اساسی یا متالورژی یکی از قدیمی ترین فعالیتهای بشر به شمار میرود که همواره در طول تاریخ، زیربنای توسعه و بهبود زندگی انسانها را فراهم کرده است. نخستین فعالیتهای مربوط به این صنعت زمانی آغاز شد که بشر مفرغ را کشف کرد و از آن برای ساخت مایحتاج خود بهره گرفت. با گذشت زمان، افزایش جمعیت و توسعه واحدهای صنعت و فناوری، مصرف این فلزات در سطح جهان به مرور افزایش یافت، به گونه ای که امروز صنعت تولید فلزات اساسی نقشی زیربنایی و کلیدی در اقتصاد جهان ایفا می کند. در سالهای اخیر، توسعه تکنولوژی ها و فناوری ها باعث پیشرفتهای شگرفی در زمینه فرآوری و تولید فلزات اساسی شده است. به کارگیری ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته فرصت مناسبی فراهم آورده است تا واحدهای فعال در این حوزه ظرفیت تولید خود را به حدی چشمگیر افزایش دهند. به همین دلیل، امروزه صنایع تولید ماشین آلات و تجهیزات متالورژی از اهمیت بالایی در صنعت تولید فلزات اساسی برخوردار هستند. این تجهیزات در صنایع معدنی و فلزی ایران نیز یکی از اجزای اصلی فرایند تولید به شمار می روند و استفاده از تکنولوژی های جدید در ساخت آنها موجب بهبود شرایط تولید و افزایش بهره وری خواهد شد.
تولید فلزات اساسی، صنعت مادر اقتصاد جهان
در جهان امروزی، صنایع معدنی و فلزی بخشی جدایی ناپذیر از جوامع بشری به شمار می روند. در تولید اکثر محصولات کاربردی در زندگی روزمره انسان امروز از فلزات مختلف استفاده میشود. به بیانی دیگر، می توان گفت که فلزات اساسی در عصر کنونی، خشت اول تولیدات صنعتی و تکنولوژیکی جهان محسوب میشوند و زنجیره تولیدات صنعتی بدون دسترسی مناسب به فلزات ناقص خواهد بود. از این رو، دورنمای توسعه اقتصاد و تکنولوژی جهان چشم اندازهای روشنی را برای تولیدکنندگان فلزات اساسی ترسیم می کند. بر اساس اطلاعات ارائه شده در پایگاه بهین یاب، می توان بخش ساخت فلزات اساسی را به صورت جدول ۱ دسته بندی کرد. چین، به عنوان کشوری برخوردار از رشد اقتصادی بسیار بالا که حدود ۲۰ درصد از تولیدات محصولات میانی مورد نیاز در زنجیره تولید جهان را بر عهده دارد، منطقه ای کلیدی در زنجیره ارزش جهانی تولید محصولات فلزی محسوب می شود. صنایع فلزی این کشور نه تنها تقاضای داخلی این کشور را تامین می کنند، بلکه بخش بزرگی از معاملات بین المللی این محصولات را در جهان به خود اختصاص می دهند. صنعت تولید استیل را می توان مهم ترین عضو گروه صنایع تولید فلزات اساسی دانست که ارزش افزوده ناشی از مجموعه زنجیره تامین مواد اولیه و صنعت تولید آن حدود ۳ / ۸ درصد از مجموع تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص می دهد و برای حدود ۹۶ میلیون نفر در دنیا شغل ایجاد می کند. بر اساس آمارها، تولید استیل خام در کشور چین در سال ۲۰۱۹ به حدود ۹۹۶ میلیون تن رسید که این میزان حدود ۵۰ درصد از تولید استیل خام جهان را شامل می شود. در نمودار ۱ می توان تولیدات جهانی استیل و سهم کشور چین از این تولیدات را مشاهده کرد. این کشور فقط در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۶۲ میلیون تن انواع محصولات استیل را به کشورهای دیگر صادر کرد صادرات آلومینیوم این کشور نیز از حدود ۴ / ۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۹ به حدود ۲۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ رسیده است. چین در شش سال اخیر حدود ۲۳ درصد از بازار جهانی محصولات فلزی پیش ساخته (Fabricated) را به خود اختصاص داده است. از دیگر فلزات اساسی پرمصرف در صنایع می توان به مس و روی اشاره کرد که امروز و با پیشرفت تکنولوژی، در صنایع مختلفی همچون خودروسازی و قطعات الکترونیکی مورد استفاده قرار می گیرند. در نمودار ۲، می توان میزان تولیدات معدنی برخی فلزات اساسی را در سطح جهان مشاهده کرد.
صنایع معدنی، پتانسیل اصلی توسعه اقتصاد کشور
شناخت مزیت های منطقه ای و برنامه ریزی مناسب به منظور بهره برداری درست از این ظرفیت ها برای تولید ثروت و ایجاد ارزش افزوده بیشتر یکی از لازمه های اولیه دستیابی به توسعه همه جانبه محسوب میشود. برخورداری ایران از پتانسیل های فراوان طبیعی فرصت مناسبی را پیش روی سیاستگذاران قرار داده است تا با برنامه ریزی مناسب به منظور استفاده از این پتانسیل ها، زمینه مناسبی برای رشد و توسعه اقتصادی کشور فراهم کنند. یکی از مهم ترین پتانسیل های موجود در کشور وجود ذخایر فراوان طبیعی فلزاتی همچون آهن، مس، آلومینیوم و در نقاط مختلف کشور است. وجود پتانسیل های مذکور این امکان را به صنایع معدنی خصوصا بخش فلزات اساسی خواهد داد تا نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی کشور ایفا کنند. در نمودار ۳ می توان سهم ارزش افزوده تولید فلزات اساسی از تولید ناخالص داخلی کشور را بر اساس آمارهای بانک مرکزی در سال ۱۳۹۴ مشاهده کرد. به کارگیری ظرفیت های بالقوه در زمینه تولید فلزات اساسی افزایش درآمد ملی را به دنبال خواهد داشت و در کاهش وابستگی های کشور به درآمدهای نفتی، که هم اکنون بر اثر تحریم ها با چالش های مختلفی مواجه شده است، موثر خواهد بود.
به علاوه، با توجه به اینکه فلزات تولیدشده مواد اولیه بسیاری از صنایع کشور محسوب میشوند، توسعه این بخش باعث خواهد شد تا وابستگی صنایع به واردات مواد اولیه کاهش یابد و گامی در جهت خودکفایی صنعت کشور برداشته شود. در نمودار ۴، می توان روند تغییرات ارزش تولید، هزینه های واسطه و ارزش افزوده ایجادشده در صنعت تولید فلزات اساسی را به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ مشاهده کرد. چنان که دیده میشود، در سال های اخیر گام های مثبتی در جهت افزایش تولیدات برداشته شده و ارزش تولید این صنعت افزایش چشمگیری داشته است. بر اساس آمارهای بانک مرکزی، ارزش تولید صنعت فلزات اساسی کشور از حدود ۱۹۹ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به بیش از ۳۵۱ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۹۴ رسیده است. گفتنی است که بخش عمده ای از این افزایش مربوط به هزینه های واسطه است و رشد قابل توجهی در ایجاد ارزش افزوده در صنایع فلزات اساسی کشور مشاهده نمی شود، چنان که ارزش افزوده ایجادشده در بخش تولید فلزات اساسی کشور از حدود ۸۷ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به ۱۲۳۸ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۹۴ رسیده است. گفتنی است که تمامی اعداد ذکر شده، به منظور از بین بردن اثر تورم بر تحلیل ها، به صورت قیمت ثابت بسیاری از صنایع کشور محسوب می شوند، توسعه این بخش باعث خواهد شد تا وابستگی صنایع به واردات مواد اولیه کاهش یابد و گامی در جهت خودکفایی صنعت کشور برداشته شود. در نمودار ۴، می توان روند تغییرات ارزش تولید، هزینه های واسطه و ارزش افزوده ایجادشده در صنعت تولید فلزات اساسی را به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ مشاهده کرد. چنان که دیده می شود، در سال های اخیر گام های مثبتی در جهت افزایش تولیدات برداشته شده و ارزش تولید این صنعت افزایش چشمگیری داشته است. بر اساس آمارهای بانک مرکزی، ارزش تولید صنعت فلزات اساسی کشور از حدود ۱۹۹ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به بیش از ۳۵۱ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۹۴ رسیده است. گفتنی است که بخش عمده ای از این افزایش مربوط به هزینه های واسطه است و رشد قابل توجهی در ایجاد ارزش افزوده در صنایع فلزات اساسی کشور مشاهده نمیشود، چنان که ارزش افزوده ایجادشده در بخش تولید فلزات اساسی کشور از حدود ۸۷ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به ۱۲۳۸ هزار میلیارد ریال در سال ۱۳۹۴ رسیده است. گفتنی است که تمامی اعداد ذکرشده، به منظور از بین بردن اثر تورم بر تحلیل ها، به صورت قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ بیان می شوند صنایع متالورژی و تولید فلزات اساسی کشور پتانسیل های فراوانی دارند و می توانند بیش از این در تولید ناخالص داخلی کشور نقش ایفا کنند. در نمودار ۵، می توان روند تغییرات سهم صنایع تولید فلزات اساسی در تولید ناخالص داخلی کشور را تا سال ۱۳۹۴ مشاهده کرد. چنان که دیده میشود، سهم بخش فلزات از تولید ناخالص داخلی کشور از 1.76 درصد در سال ۱۳۸۴ به 2.8 درصد در سال ۱۳۹۴ رسیده است. این در حالی است که کارشناسان معتقدند این صنعت از پتانسیل مناسبی برای تبدیل به بخش پیشران اقتصاد کشور برخوردار است و سهم پایین ارزش افزوده این بخش از تولید ناخالص داخلی کشور موید چالش ها و مشکلاتی است که آن را از توسعه و ایفای نقشی کلیدی در اقتصاد کشور باز می دارد.
ماشین آلات، عنصری کلیدی در توسعه صنعتی
صنعت تولید ماشین آلات و تجهیزات، به عنوان بخشی زیربنایی، یکی از شاخص های مهم توسعه یافتگی و برخورداری از تکنولوژی و فناوری در صنعت و اقتصاد هر کشور است. تولید و استفاده از ماشین آلات و تجهیزات مناسب و مطابق با جدیدترین تکنولوژی ها موجب خواهد شد تا واحدهای تولیدی بتوانند با افزایش بهره وری و در پی آن، کاهش هزینه ها، قیمت تمام شده محصولات خود را کاهش دهند و از جایگاهی مناسب در بازارهای جهانی برخوردار شوند. چنان که پیشتر نیز گفته شد، در سال های اخیر، با توسعه صنعتی و افزایش جمعیت جهان، تقاضا برای فلزات اساسی همچون استیل، مس و آلومینیوم به میزان چشمگیری افزایش پیدا کرده است.
این امر، با توجه به محدودیت های موجود در ذخایر معدنی جهان، اهمیت استفاده از تکنولوژی مناسب و به کارگیری تجهیزات متناسب با دانش روز را به منظور بهره وری بیشتر و افزایش تولیدات دوچندان ساخته است. به همین دلیل، استفاده از ماشین آلات و تجهیزات مناسب نقشی مهم در توسعه صنعت متالورژی ایفا می کند. از بزرگترین تولید کنندگان ماشین آلات مورد استفاده در صنایع تولید فلزات اساسی می توان به چین، ژاپن، آلمان، کره جنوبی و آمریکا اشاره کرد. کشورهای ژاپن و آلمان نیز بزرگترین صادرکنندگان ماشین آلات متالورژی به کشورهای دیگر محسوب می شوند. ارزش بالای ماشین آلات مورد استفاده در این حوزه، در کنار توسعه صنعت تولید فلزات اساسی در بسیاری از کشورهای موجب شده است تا خرید و فروش این ماشین آلات به شاخصی مهم در تجارت بین المللی کشورها تبدیل شود، چنان که بر اساس آمارها، ارزش بازار ماشین آلات مورد استفاده در صنعت متالورژی در سال ۲۰۱۸ بالغ بر ۹۲ میلیارد دلار بوده است.
گامی در راه توسعه
با نگاهی گذرا به صنعت تولید ماشین آلات و تجهیزات کشور، می توان دریافت که این صنعت با مشکلاتی همچون ضعف فناوری، دسترسی نداشتن به تکنولوژی روز دنیا، دسترسی مناسب نداشتن به مواد اولیه با کیفیت و برخوردار نبودن از منابع مالی مناسب روبه روست. وجود پتانسیل های فراوان معدنی و فلزی زمینه مناسبی برای توسعه صنعت فلزات اساسی پدید آورده است و واحدهای بزرگ و متعددی در سطح کشور در زنجیره تولید فلزات اساسی، خصوصا بخش استیل و مس، مشغول فعالیت هستند. فعالیت گسترده صنعت تولید فلزات در کشور موجب شده است تا بستر مناسبی برای تاسیس و فعالیت صنایع تولید ماشین آلات مورد استفاده در حوزه متالورژی فراهم شود تا با تولید داخلی تجهیزات، هم از وابستگی به کشورهای خارجی کاسته شود و هم زمینه مناسبی برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر و اشتغال زایی پدید آید. بررسی اطلاعات وزارت صمت نشان میدهد که تاریخ نخستین مجوز به منظور احداث واحدهای تولید ماشین آلات مورد استفاده در صنعت متالورژی به سالهای بسیار قبل برمی گردد. همزمان با توسعه صنایع معدنی و فلزی کشور، صنایع مختلفی در زمینه تولید ماشین آلات و تجهیزات مرتبط با تولید فلزات اساسی تاسیس و شروع به کار کرده اند که در حوزه های مختلفی همچون ساخت انواع تجهیزات مربوط به دستگاه نورد گرم و سرد، تولید ماشین ها و تجهیزات ریخته گری و... مشغول فعالیت هستند. بر اساس آمارهای ظرفیت تولید ماشین آلات صنعت متالورژی کشور در سالهای اخیر به میزان چشمگیری افزایش یافته و از حدود ۳ هزار دستگاه در سال ۱۳۸۸ به رقمی بالغ بر ۱۸ هزار دستگاه تا پایان سال ۱۳۹۷ رسیده است. همچنین، به گواه آمارهای وزارت صمت، اشتغال زایی واحدهای تاسیس شده در سال ۱۳۹۷، با افزایشی چشمگیر نسبت به سال قبل از آن، به ۴ هزار و ۶۰۰ نفر رسیده بوده است. در نمودار ۷، می توان اشتغال زایی واحدهای تولید ماشین آلات و تجهیزات مورد استفاده در صنایع تولید فلزات اساسی کشور را مشاهده کرد. سیاستگذاری های انجام شده در زمینه رشد بخش معدن در راستای چشم انداز توسعه ۱۴۰۴ دورنمای روشنی را برای صنایع فلزی کشور در سالهای آینده فراهم کرده است. از این رو، توسعه صنایع تولید ماشین آلات متالورژی باعث خواهد شد تا در کنار ایجاد ارزش افزوده و اشتغال زایی، از وابستگی صنایع فلزی به کشورهای خارجی کاسته شود. به نظر می رسد برنامه ریزی مناسبی در راستای احداث و بهره برداری از واحدهای تولید ماشین آلات و تجهیزات مرتبط با این حوزه انجام شده است. بر اساس آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت، در حال حاضر پروژه های گوناگون و متعددی در زمینه تولید ماشین آلات متالورژی در دست احداث هستند که تاریخ اخذ مجوز بیشتر آنها حداكثر بین سه تا چهار سال گذشته است. به همین دلیل و با فرض زمان پنج ساله برای اتمام یک پروژه از ابتدا تا انتها، پیش بینی می شود که ظرفیت تولید ماشین آلات و تجهیزات مورد استفاده در صنایع فلزی کشور از ۱۸ هزار دستگاه در سال ۱۳۹۷ به حدود ۲۷ هزار دستگاه تا سال ۱۴۰۳ برسد. در نمودار ۸، ظرفیت تولید ماشین آلات متالورژی کشور و پیش بینی آن برای سالهای آینده ارائه شده است. اجرای این طرحها، در کنار اتخاذ سیاستهای مناسب از سمت دولت در زمینه تامین منابع مالی، مواد اولیه و قطعات، موجب خواهد شد تا بخش مهمی از نیاز صنایع فلزی کشور به ماشین آلات و تجهیزات در داخل کشور تامین و تا حد ممکن از وابستگی آنها به کشورهای خارجی کاسته شود.
ارزش افزوده، چالش امروز صنعت ماشین آلات
در اقتصاد رقابتی امروز، اغلب کشورها، خصوصا کشورهای درحال توسعه، در تلاش هستند تا با ایجاد ارزش افزوده بیشتر در صنایع مختلف، تولید ناخالص داخلی خود را افزایش دهند و به این شکل، با دستیابی به رشد اقتصادی، بر چالشهای فقر و بیکاری فائق آیند و جایگاه خود را در اقتصاد جهان بهبود بخشند. افزایش نهاده های تولید (افزایش نیروی کار و یا سرمایه)، افزایش بهره وری عوامل تولید و به کارگیری ظرفیتهای خالی و مغفول مانده از جمله مهمترین موارد اثرگذار بر رشد تولید ناخالص داخلی هر کشور محسوب میشوند. چنان که پیشتر نیز گفته شد ایران از پتانسیل های فراوانی در زمینه دستیابی به توسعه صنعتی و رشد اقتصادی بهره می برد، اما ارزش افزوده ایجادشده در برخی از بخش های اقتصاد بسیار کمتر از پتانسیل های موجود در کشور هستند. با بررسی داده های وزارت صمت، می توان دریافت که ارزش افزوده ایجادشده در صنعت متالورژی و تولید ماشین آلات این صنعت در سال های گذشته عموما روند روبه رشد کندی داشته است. براساس این آمارها، ارزش افزوده ایجادشده توسط واحدهای تولید ماشین آلات و تجهیزات متالورژی کشور از ۷۳ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۴ به ۳۸۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۶ رسیده است (قیمت ثابت سال ۱۳۹۰). با توجه به این روند، پیش بینی می شود که در صورت تداوم شرایط موجود، ارزش افزوده صنعت تولید ماشین آلات مورد استفاده در تولید فلزات تا سال ۱۴۰۳ به رقم ۷۸۵ میلیارد ریال (قیمت ثابت سال ۱۳۹۰) برسد در نمودار ۹، می توان روند تغییرات ایجاد ارزش افزوده توسط صنعت فلزات اساسی و واحدهای تولید ماشین آلات مورد استفاده در این صنعت و پیش بینی آن برای آینده را مشاهده کرد. بدیهی است که توسعه این بخش موجب اشتغال زایی و افزایش تقاضا در زمینه مواد اولیه و فلزات می شود و به این شکل، چرخه تولیدات صنعتی کشور را کامل تر خواهد کرد.
منبع: اخبار فلزات
