توسعه برای بقا

نگاهی به صنایع تولیدی ماشین آلات صنایع خوراکی، آشامیدنی و دخانیات

در عصر کنونی که بسیاری از کشورها با چالش عدم دسترسی به منابع اولیه کافی برای صنایع خوراکی و آشامیدنی خود مواجه هستند، مسئله افزایش بهره وری این صنایع از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل، امروزه نخستین زیربنای اساسی توسعه صنایع غذایی و آشامیدنی در هر کشور دسترسی به تجهیزات و ماشین آلات مناسب مورد استفاده در این بخش است. در ایران نیز وجود پتانسیل های فراوان برای رشد صنایع غذایی و آشامیدنی زمینه مناسبی را برای توسعه صنایع تولیدی ماشین آلات این حوزه فراهم آورده است تا با افزایش ظرفیت تولیدات، هم نیاز داخل را برطرف کنند و هم با افزایش صادرات، نقش بزرگی در ارزآوری به کشور داشته باشند.
از آغاز حیات بشر روی کره زمین تاکنون، مسئله تامین غذای مناسب و کافی یکی از نخستین و مهم ترین نیازهای انسان به شمار می رفته و به همین دلیل، یکی از دغدغه های همیشگی بشر دسترسی به منابع خوراکی و نوشیدنی مناسب بوده است، چنان که به باور مورخان، دلیل اصلی بسیاری از جنگها در طول تاریخ، مسئله غذا و آب بوده است. در عصر امروز نیز امنیت و اقتصاد غذایی عنصری کلیدی برای تعریف میزان توسعه یافتگی جوامع بشری به شمار می رود، چنان که به رغم پیشرفتهای گسترده در زمینه توسعه علم و تکنولوژی و تلاشهای صورت گرفته در زمینه کاهش گرسنگی و فقر، هنوز هم بخش بزرگی از جمعیت جهان با مسئله سوء تغذیه دست و پنجه نرم می کنند و سالانه دهها هزار نفر به خاطر عدم دسترسی به غذا یا آب مناسب، جان خود را از دست می دهند. به همین دلیل، امروزه صنعت غذا و نوشیدنی نقشی بی جایگزین در سیاست و اقتصاد جهان دارد و کشورها می کوشند تا با تقویت صنایع غذایی خود نیازشان به این ماده مهم را تامین کنند؛ زیرا به عقیده بسیاری از کارشناسان، صنایع تولید غذا و نوشیدنی جزو مهمترین زیربناهای استقلال، خودکفایی و امنیت هر کشور محسوب میشوند. در عصر امروز که بسیاری از محققان آن را عصر تکنولوژی مینامند، مقوله مکانیزاسیون و استفاده از فناوری های به روز، یکی از زیرساختهای مهم توسعه هر صنعت برشمرده میشود. این مسئله در صنایع تولید غذا و نوشیدنی، به سبب محدودیتهای موجود در زمینه تامین مواد اولیه مناسب و تقاضای بسیار زیاد در سطح جهان، از اهمیت دوچندانی برخوردار است و به همین دلیل، صنعت تولید ماشین آلات غذایی و نوشیدنی امروزه جزو مهمترین صنایع جهان به شمار میرود.

صنعت غذا، از بازیگران اصلی آینده اقتصاد جهان

بر اساس پیش بینی ها، جمعیت کره زمین تا سی سال آینده به حدود ۱۰ میلیارد نفر خواهد رسید. بخش بزرگی از این افزایش جمعیت متعلق به کشورهای درحال توسعه و یا عقب مانده است که هم اکنون نیز با بحران تامین غذا مواجه اند. از این رو، میتوان گفت که نخستین و مهمترین چالش پیش روی جامعه جهانی برای سالهای آینده، مسئله غذا خواهد بود. بر اساس آمارها، درآمد صنایع غذایی و نوشیدنی در سال ۲۰۱۹، با افزایشی حدودا ۲۰ درصدی، به بیش از ۱۴۸ میلیارد دلار رسید. بروز بحران کرونا نیز چشم اندازها را برای این صنعت روشن تر ساخته است، چنان که پیش بینی میشود درآمد صنایع تولید غذا و نوشیدنی جهان در سال ۲۰۲۰، با جهشی ۴۴ درصدی نسبت به سال گذشته میلادی، به بیش از ۲۱۳ / ۴ میلیارد دلار برسد. در نمودار 1، می توان درآمد صنایع غذا و نوشیدنی را در سطح جهان در سالهای گذشته و پیش بینی آن را تا سال ۲۰۲۴ مشاهده کرد. گفتنی است که چین بزرگ ترین و اثرگذارترین کشور در صنعت غذا و نوشیدنی جهان به شمار می رود و درآمد این کشور از بخش مذکور، با فاصله ای چشمگیر نسبت به سایر کشورها، به حدود ۱۲۹۵ میلیارد دلار می رسد. ژاپن با درآمدی حدود ۱۹۵ میلیارد دلار و بریتانیا و ایالات متحده آمریکا با درآمدی بیش از ۱۲ میلیارد دلار، دیگر بازیگران مهم صنعت غذا و نوشیدنی جهان به شمار می روند.
در ایران نیز، بر اساس مطالعات انجام شده، فعالیت در حوزه تولید مواد غذایی و نوشیدنی همزمان با آغاز سکونت انسانها در مناطق مختلف آغاز شده و از سابقه ای چند هزار ساله برخوردار است. شرایط طبیعی و اقلیمی خاص و مناسب ایران موقعیت مناسبی را برای کشت و تولید انواع مواد اولیه مورد نیاز در صنعت غذا و نوشیدنی پدید آورده است. به علاوه، موقعیت مناسب جغرافیایی و قرارگیری در یکی از قدیمی ترین و اصلی ترین مسیرهای تجارت جهانی ظرفیتهای مناسبی را برای رشد و توسعه صادرات بسیاری از فعالیتهای تولیدی، خصوصاً صنعت غذا و نوشیدنی، ایجاد کرده است. بر اساس آمارهای مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب، صادرات محصولات صنایع غذایی کشور در سال ۱۳۹۷ از لحاظ تناژ حدود ۷ میلیون تن و از جنبه ارزش بالغ بر ۶/۴ میلیارد دلار بوده است؛ این میزان حدود ۵ / ۹ درصد وزنی و ۱۴ / ۴ درصد از ارزش کل صادرات غیرنفتی ایران را شامل میشود. در نمودار ۲، می توان سهم محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات را از تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۴ بر اساس آمارهای بانک مرکزی مشاهده کرد.

چالش ارزش افزوده

محصولات غذایی و آشامیدنی در سراسر جهان در زمره صنایع با ارزش افزوده بالا قرار می گیرند. در ایران نیز بر اساس آمارها، حدود ۳۰ درصد از ارزش تولید و مجموع ستانده صنایع غذایی، آشامیدنی و دخانیات به ایجاد ارزش افزوده اختصاص می یابد. در نمودار ۳، می توان روند تغییرات ارزش تولید، هزینه واسطه و ارزش افزوده صنایع غذایی، آشامیدنی و دخانیات را طی سال های اخیر مشاهده کرد چنان که دیده میشود، ارزش افزوده محصولات غذایی و آشامیدنی هیچگاه همگام با ارزش تولیدات این محصولات رشد نیافته است. به عقیده کارشناسان، بخش عمده ارزش افزوده ایجادشده در این حوزه در سایه تولید صنعتی و فرآوری محصولات و با تکیه بر تجهیزات و فناوری های روز حاصل خواهد شد. از این رو، احداث صنایع تبدیلی در این حوزه می تواند بستر مناسبی را برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر و جهشی در تولید ناخالص داخلی کشور پدید آورد. در نمودار ۴، روند تغییرات سهم بخش صنایع غذایی، آشامیدنی و خوراکی در تولید ناخالص داخلی کشور در سال های اخیر ارائه شده است. چنان که مشاهده میشود، سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی کشور عموما از روندی روبه رشد برخوردار بوده است. با این حال، به عقیده بسیاری از صاحب نظران، صنایع غذایی و آشامیدنی هنوز به جایگاهی شایسته در اقتصاد کشور، متناسب با پتانسیل های موجود، دست نیافته است. کارشناسان دلایل اصلی این مسئله را اعمال تحریم ها وعدم تامین و احداث زیرساختهای متناسب با این حوزه میدانند. در نمودار ۵، می توان روند تغییرات ارزش افزوده و نرخ رشد آن را به تفکیک سال های مختلف مشاهده کرد. چنان که دیده میشود، ارزش افزوده صنایع تولیدی محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات کشور در طول سالهای اخیر، به جز مواردی خاص، همواره روندی روبه رشد داشته است.

تولید ماشین آلات صنایع غذایی، سکویی برای جهش اقتصادی

صنایع تولید محصولات غذایی و آشامیدنی از بیشترین نرخ رشد نسبت به سایر بخشها برخوردارند و به میزانی چشمگیر بر تولید ناخالص داخلی کشورها و نرخ بیکاری اثرگذارند. در جهان امروز، با رشد بالای جمعیت و کاهش منابع غذایی و آشامیدنی، تامین غذای مناسب به یکی از مهمترین دغدغه های دولت مردان و سیاستگذاران تبدیل شده است. به همین دلیل، استفاده حداکثری از منابع اولیه این حوزه، افزایش بهره وری و جلوگیری از هدررفت محصولات اهمیت بسیار بالاتری یافته است. از این رو، امروزه توجه به تکنولوژی و به کارگیری ماشین آلات و تجهیزات مناسب اهمیت بسیار بالایی در صنعت تولید محصولات غذایی و آشامیدنی دارد و این امر موجب شده است که تقاضا برای این ماشین آلات افزایشی چشمگیر یابد. به استناد گزارشهای آماری، تقاضای جهانی برای ماشین آلات و تجهیزات در سال ۲۰۱۹، با افزایشی ۷ / ۶ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸، به بیش از ۷۳ میلیارد دلار رسیده است. کارشناسان دلیل این افزایش چشمگیر را مکانیزاسیون صنایع مختلف، خصوصا بخشهای خوراکی و آشامیدنی در کشورهای درحال توسعه میدانند که عمدتا رشد جمعیت بالایی دارند. از جمله بزرگترین شرکتهای تولیدکننده ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذا و نوشیدنی می توان به تترا پک (Tetra Pack) سوئیس، آلفالاول (Alfa Lavel) سوئد، مارل (Marel) ایسلند و کرونز (Krones) آلمان اشاره کرد. .
حساسیت زیاد تولید مواد غذایی و نوشیدنی موجب می شود تا شرکتهای تولید کننده ماشین آلات مورد استفاده در این حوزه ملاحظات ویژهای را در خصوص ساخت این ماشین آلات به کار بگیرند. از این رو، اغلب تجهیزات و ماشین آلات خط تولید کارخانه های صنایع غذایی و نوشیدنی از جنس استنلس استیل ساخته می شوند تا امکان نظافت و تمیز کردن آنها مهیا شود. به همین دلیل، به عقیده بسیاری از صاحب نظران، رشد صنعت ماشین آلات غذایی و نوشیدنی در هر کشور میتواند تا حد چشمگیری بر تکمیل زنجیره های تولید محصولات معدنی و فلزی، خصوصا صنعت استیل آن کشور نیز موثر باشد.
چنان که پیشتر نیز گفته شد، برخورداری ایران از ظرفیت های مناسب کشاورزی بستر مناسبی را برای رشد صنایع غذایی و نوشیدنی کشور و رشد صادرات و افزایش تولید ناخالص داخلی کشور فراهم آورده است. اما مهم ترین لازمه توسعه این عرصه، به کارگیری ماشین آلات و تجهیزات به روز و مناسب است تا با کاهش هزینه تولید محصولات و افزایش بهره وری، بتوان زمینه مناسبی را برای صادرات هرچه بیشتر محصولات فراهم کرد. پیشینه نخستین واحد تولید ماشین آلات مربوط به این حوزه به سال ۱۳۴۸ و به احداث یک واحد تولید دستگاههای میکسر خمیر برای استفاده در نانوایی ها بازمی گردد. از حدود نیم قرن گذشته تاکنون، ظرفیت تولید این ماشین آلات به حدود ۱۴۴ هزار دستگاه در سال رسیده است که بخش عمده ای از این تعداد، یعنی حدود ۲۴ هزار دستگاه، فقط به ساخت ماشین آلات مربوط به فرآوری آرد و پخت نان اختصاص می یابد. از دیگر محصولات عمده صنعت تولید ماشین آلات و تجهیزات غذایی و آشامیدنی کشور می توان به ماشین آلات مربوط به واحدهای تولید قند، کارخانه های شیرینی پزی، کیک پزی و بیسکوئیت سازی، ماشین آلات مورد استفاده در تهیه غلات و حبوبات و... اشاره کرد. در نمودار ۶ می توان میزان اشتغال زایی واحدهای تولیدی ماشین آلات غذایی و خوراکی را به تفکیک سالهای مختلف مشاهده کرد. گفتنی است که بر اساس آمارها، تعداد زیادی از واحدهای تولید ماشین آلات مورد استفاده در تولید محصولات غذایی و آشامیدنی هم اکنون در حال احداث هستند که تاریخ اخذ مجوز آنهاسالهای ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸ بوده است و هم اکنون در مراحل ابتدایی و مقدماتی احداث خود به سر می برند. به همین دلیل، با فرض زمان پنج ساله برای احداث یک واحد تولیدی ماشین آلات، ظرفیت تولید ماشین آلات غذایی و نوشیدنی کشور در چند سال آینده رشدی چشمگیر خواهد داشت. پیش بینی می شود که ظرفیت تولید ماشین آلات و تجهیزات مذکور در کشور تا سال ۱۴۰۳ به حدود ۴۰۰ هزار دستگاه در سال برسد. در نمودار ۷، می توان روند رشد ظرفیت تولید ماشین آلات در کشور و پیش بینی آن را تا سال ۱۴۰۳ مشاهده کرد. این مسئله، هم از جنبه تولید داخل و هم از نظر صادرات، فرصتی مناسب برای فعالان این بخش محسوب می شود تا با به کارگیری فناوریهای نوین و ارائه محصولاتی قابل رقابت با محصولات خارجی، علاوه بر تامین نیاز داخل، زمینه توسعه صادرات و افزایش ارزآوری بیشتر را برای کشور فراهم کنند؛ زیرا به اعتقاد کارشناسان، ارزش هر تن کالای صادراتی در این حوزه حدودا دوازده برابر متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی کشور است و توسعه صادرات در این بخش تاثیری چشمگیر بر اشتغال زایی، تکمیل زنجیرههای تولید خصوصا در بخش فلزاتی همچون استیل و آلومینیوم و در نهایت، کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت خواهد داشت.

چشم انداز روشن توسعه

به عقیده بسیاری از سیاستمداران، مسئله تامین غذا از جمله موارد حیاتی برای تداوم بقا و توسعه جوامع به شمار می رود و هر کشور برای دستیابی به توسعه پایدار، در گام نخست باید برنامه ریزی مناسبی در این زمینه را در دستور کار قرار دهد. این امر در مورد ایران، که سال ها در معرض شدیدترین تحریم ها قرار داشته است، اهمیت دوچندانی دارد. به همین دلیل، خودکفایی در تولید غذا همواره در صدر برنامه های سیاستگذاران کشور قرار داشته است و اهمیت بالای بخش تولید محصولات غذایی و آشامیدنی مربوط به این حوزه موجب شده است تا صنعت تولید ماشین آلات و تجهیزات، به عنوان زیربنای اساسی حوزه مذکور، بسیار مهم باشد و برنامه ریزی های گستردهای در زمینه توسعه صنعت تولید ماشین آلات محصولات خوراکی و آشامیدنی صورت پذیرد. بر این اساس، به ادعای مسئولان ذیربط، در حال حاضر ۸۰ درصد از تولیدکنندگان مواد غذایی و آشامیدنی از ماشین آلات ساخت داخل استفاده می کنند. بر اساس آمارها، همزمان با رشد نسبی ارزش افزوده تولیدات غذایی و نوشیدنی در کشور، ارزش افزوده صنعت تولید ماشین آلات مورد استفاده در این بخش کاهش نسبی یافته و از ۷۸۹ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۴ به حدود ۶۸۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۶ رسیده است (به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰). گفتنی است که بر اساس برآوردهای انجام شده، پیش بینی می شود که ارزش افزوده تولید ماشین آلات غذایی و نوشیدنی کشور طی پنج سال آینده، همگام با رشد بخش غذا و نوشیدنی، افزایش یابد و به رقم ۱ / ۴۷ هزار میلیارد ریال برسد. در نمودار ۸ روند تغییرات ارزش افزوده بخش تولید مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات و صنعت تولید ماشین آلات این بخش به تفکیک سال های مختلف و پیش بینی آن تا سال ۱۴۰۳ ارائه شده است.

منبع: اخبار فلزات